عمارت ذوالفقاری دریکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محله دالان آلتی در ضلع شمالی سبزه‌میدان و مسجد جامع قرار دارد. این عمارت، ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده است و از مجموعه بناهای اندرونی، بیرونی و بخش‌های مختلفی تشکیل یافته بود که در حال حاضر از این مجموعه فقط عمارت بیرونی باقی‌مانده است که به نام عمارت محمود خان ذوالفقاری معروف است. بنا به روایاتی این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا شده است و پس از او محمودخان در آن اقامت داشته است. درگذشته این بخش از شهر زنجان محله اعیان‌نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی، عمارت دارایی و... در این محل ساخته‌شده است.
این بنای ارزشمند با سبکی متأثر از الگوهای معماری غربی و با حفظ سنت‌های معماری ایران قدیم به مساحت 1176 مترمربع، در دو طبقه ساخته‌شده است و درگذشته شامل حصار، سر در ورودی، حیاط و بخش مسکونی واداری بوده است. طبقه همکف بخش اداری و دفتری عمارت محسوب می‌شد و طبقه اول به بخش مسکونی اختصاص داشته است. مصالح به‌کاررفته در این بنا خشت، آجر، سنگ و پوشش سقف خانه از نوع شیروانی است. این نوع پوشش در دوران پهلوی در خانه‌های زنجان بسیار رایج بوده و پوشش سقف عمارت ذوالفقاری یکی از اولین نمونه‌های پوشش شیروانی در زنجان است. در بخش مرکزی سقف، نورگیر زیبایی تحت عنوان کلاه‌فرنگی تعبیه‌شده است. تزئینات بنا بسیار متنوع و چشمگیر بوده و شامل تزئینات فلزی، سنگی، آجری، گچی، چوبی و کاشی است. در پایین دیوارهای طبقه همکف کاشی‌کاری برجسته با رنگ‌های قهوه‌ای، زرد و قرمز اجرا گردیده و تزئینات سنگی و گچی را بیشتر در ستون‌های ورودی همکف و ایوان‌های ستون‌دار طبقه اول می‌توان مشاهده کرد. سرستون‌های گچی ایوان‌های طبقه اول از زیباترین تزئینات گچی باقی‌مانده است. سقف بیشتر اتاق‌ها آراسته به لمبه کاری چوبی و نقش‌های متنوع است؛ اما بیشترین تزیین در نمای جنوبی بنا دیده می‌شود. نمای جنوبی به‌صورت یکپارچه با انواع آجرچینی و با طرح‌های مختلف تزیین‌شده است.
بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدت‌ها در اختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و عدم مراقبت‌های لازم آسیب فراوانی دید. در جریان توسعه و تعریض خیابان طالقانی دیوار و سردر ورودی بنا به‌طور کامل تخریب گردید. در سال‌های اخیر نیز با اجرای طرح‌های عمران شهری، آسیب زیادی به بنا وارد آمده است. ازجمله با احداث خیابان زینبیه و عبور آن از داخل حیاط عمارت، قسمتی از عرصهٔ بنا از بین رفت و بخش عمده دیگر به پارک تبدیل شد. در سال 1379 میراث‌فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و بازسازی گردید. با انتقال مجموعه آثار به‌دست‌آمده از معدن نمک چهر آباد در سال 1386، موزه موقت مومیایی‌ها در این مکان به‌وجود آمد و در سال 1387 اولین موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد. این بنا در تاریخ 25/12/75 به شماره 1852 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
اشیای موجود در موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی زنجان در عمارت ذوالفقاری عبارت‌اند از:
طبقه همکف، بخش پیش‌ازتاریخی شامل ابزارهای سنگی، مهر و اثر مهر مکشوفه از سُهاچای‌تپه از توابع شهرستان ایجرود که مربوط به هزارهٔ چهارم ق. م، ظروف سفالین نقش دار مربوط به هزارهٔ پنجم ق. م از کشفیات تپهٔ نور سلطانیه، انواع ظروف سفالی، ابزارهای استخوانی و مهره‌های سنگی و پیکرک‌های سفالی مکشوفه از تپه خالصه خرمدره که مربوط به هزارهٔ ششم قم.
طبقه اول، بخش تاریخی شامل انواع ظروف سفالی خاکستری‌رنگ عصر آهن که هزارهٔ دوم و اول قم، انواع ظروف مکشوفه از قَره پُشتلو، دوسَران، روستای سُها و گورستان سَره جی زنجان مربوط به عصر آهن که هزارهٔ اول قم، سکه‌های دورهٔ ساسانی و اشکانی و در دورهٔ اسلامی که این اشیاء مکشوفه از گنبد سلطانیه شامل کاشی‌های زرنگار، صلیبی، فقاع، دوات، پی‌سوز متعلق به دورهٔ ایلخانی تا صفوی، اشیاء شیشه‌ای و سفالی متعلق به قرن 5 و 4 ه.ق، ظروف دسته‌دار و لعاب‌دار، ظروف کتیبه دار متعلق به قرن 7 و 6 ه.ق، کاسهٔ سفالی، کوزهٔ سفالی لعاب‌دار، اسناد مربوط به ذوالفقار خان مربوط به دوران زند، تفنگ‌های دورهٔ قاجار، سکه‌های دورهٔ اسلامی، انواع قلمدان لاکی با تصویر شاهان قاجار و ابزار کتابت، اسناد خطی دوره قاجار مرتبط با زنجان از قبیل فرمان‌ها شاهی، عقدنامه، وقف نامه، هبه نامه، مصالحه‌نامه، مبایعه‌نامه و هبه نامه، انواع قفل‌های فولادی دوره قاجار و تالار مردان نمکی، ابزار معدن‌کاوی و منسوجات دوره ساسانی و هخامنشی معدن نمک چهرآباد
مرد نمکی 2: کشف اتفاقی مرد نمکی 2 و مجموعه‌ای از اشیا موجب ازسرگیری پژوهش‌های باستان‌شناختی در معدن نمک چهر آباد بعد از گذشت 11 سال گردید بنابراین کاوش در معدن به‌منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی‌مانده ابتدا به سرپرستی امیر الهی و سپس ابوالفضل عالی در دی و بهمن سال 1383 انجام شد و فصل دوم کاوش نیز در پائیز 1384 ادامه یافت.
مرد نمکی 4: مرد نمکی 4 سالم‌ترین و کامل‌ترین مومیایی مکشوفه از معدن چهر آباد است. علیرغم آسیب‌دیدگی به هنگام مرگ تقریباً بیشتر قسمت‌های بدن سالم باقی‌مانده است که شامل مجموعه استخوان‌ها و بافت نرم وی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملاً خشک‌شده است. به هنگام کشف جسد در وضعیت دمر قرار داشت. به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرارگرفته بود. دست‌ها از ناحیه آرنج خم‌شده دست چپ‌روی زمین و دست راست در حالت تقریباً مشت شده بود. پای راست به‌صورت نیمه‌باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت. باوجود شکستگی جمجمه در چند قسمت دلیل مرگ بر اساس تحقیقات انجام‌یافته توسط دکتر شکوهی با عکس‌برداری سی‌تی‌اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب درنتیجه ریزش تونل‌ها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده است. بر اساس تحقیقات انجام‌گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است. قد این مومیایی 170 تا 175 سانتی‌متر است. بر گوش‌هایش حلقه‌هایی از جنس نقره دیده می‌شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است. به همراه این جوان مومیایی‌شده اشیای جالب‌توجهی نیز کشف گردید. یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ای او بسته‌شده است از اشیای دیگر می‌توان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد. همچنین طناب‌های گیاهی، یک‌مهره کوچک با لعاب آبی، یک پی‌سوز سالم دودزده، 11 تکه سفال و همراه این جسد یافت شده است. از ویژگی‌های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که بر تن او دیده می‌شود. این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل‌شده است.
مرد نمکی 5: این مومیایی طبیعی در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به‌جز سر بقیه قسمت‌های بدن زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگ قرارگرفته بود. شکل جسد نشان می‌داد که این شخص نیز همچون نمونه‌های قبلی بر اثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده، کشته و مدفون‌شده است برخلاف مومیایی نمکی شماره 4 بیشتر بافت بدن مرد نمکی 5 پوسیده‌شده و از بین رفته بود بافت نرم فقط در قسمت‌هایی کوچک از دودست، پاها بخش‌هایی از صورت، سینه و لگن باقی‌مانده بود. کم بودن میزان نمک در این محیط، نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی 5 است.
* گزارش از پرستو قاسمی اندرود، کارشناس موزه‌داری و کارشناس ارشد باستان‌شناسی و مسئول امور موزه‌های اداره‌کل میراث‌فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان
انتهای پیام/
